فواطم» از ریشه «فطم»[1] جمع «فاطمه» است. برای هر گروهی از افراد که یا خود نام «فاطمه» داشته و یا منسوب به فردی به نام «فاطمه» باشند، می‌توان از تعبیر «فواطم» استفاده کرد؛ لذا نیازی نیست که این واژه را منحصر در افراد خاصی بدانیم که انتخاب آن برای دیگران ممنوع باشد.
با این وجود، در گزارشات تاریخی، این واژه برای چند گروه مشخص مورد استفاده قرار گرفته است:
1. فاطمه بنت اسد(مادر امام علی علیه السلام)،[2] حضرت فاطمه زهراء(سلام الله علیها)[3] و فاطمه بنت زبیر.[4] از این مجموعه با نام «الفواطم الثلاث» و یا «فاطمه‌های سه‌گانه» نیز یاد شده است. [5]
2. فواطم؛ فاطمه بنت سعد أم قصیّ، فاطمه بنت عمرو جرول بن مالک أم أسد بن هاشم، فاطمه بنت أسد بن هاشم، فاطمه بنت رواحه، و فاطمه بنت رسول اللّه(ص).[6]
3. فواطم؛ فاطمه بنت أسد، حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و فاطمه دختر حمزه، و فاطمه دختر عتبه.[7] از این مجموعه در روایتی از امام علی(علیه السلام) یاد شده است:
پارچه استبرقی به پیامبر اسلام(ص) هدیه شد و حضرتشان به من فرمودند که آن‌را به چهار قسمت تقسیم کرده و به هر کدام از فواطم، بخشی از آن‌را بدهم. من هم پارچه را میان آنان تقسیم کردم. فاطمه زهرا(س)، فاطمه بنت اسد(س)، فاطمه دختر حمزه، و چهارمین فاطمه که نامش در این روایت برده نشده، اما احتمال داده‌اند که فاطمه بنت عتبه، همسر عقیل بن ابی طالب باشد. [8] این مجموعه را می‌توان «الفواطم الاربع» و یا «فاطمه‌های چهارگانه» دانست.
4. فاطمه دختر عمرو بن عائد(جدّه پدرى پیامبر)، فاطمه دختر زائره(زائده[9]) بن اصمّ(مادر حضرت خدیجه)، فاطمه دختر عبد اللّه بن ورام، فاطمه دختر حرث بن عکرمه و فاطمه دختر نضر.[10]
5. در برخی متون از حسنین(علیهم السلام) با عنوان «ابنا الفواطم» و یا «دو پسر فاطمه‌ها» یاد شده است. این فاطمه‌ها عبارت‌اند از: مادرشان حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، مادربزرگشان فاطمه بنت اسد(س) و مادربزرگ پدری پیامبر اسلام(ص) که نامش فاطمه بنت عبد الله بن عمرو بن عِمْران بن مخزوم بود.[11]
لازم به ذکر است که این‌گونه نیست که هر کس نامش فاطمه بود و از مجموعه فواطم به شمار آید، فضیلتی؛ مانند فاطمه زهرا، یا فاطمه بنت اسد داشته باشد.[12]
منابع
[1]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین، ج 12، ص 454، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
[2]. «بررسی ادله تولد امام علی(ع) در درون کعبه»، 74319؛ «نام مادر بزرگ پدری و مادری امام علی(ع)»، 93581
[3]. «ابعاد شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س)»، 1256؛ «القاب حضرت زهرا(س) در احادیث و منابع اسلامی»، 5380
[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص 471، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.
[5]. استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص 132، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1409 ق.
[6]. جمال الدین یوسف بن حاتم شامی، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص 222، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اوّل، 1420ق.
[7]. صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج 11، ص 88، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414ق.
[8]. عسقلانی، احمد بن علی بن حجر ، الإصابة فی تمییز الصحابة، ج 8، ص 271-270، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق.
[9]. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق، مصحح، نعمة، عبد الله، ج 1، ص 252، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق.
[10]. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، ص 138، قم، انصاریان، چاپ سوم، 1384ش.
[11]. ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق، مصحح، طناحى، محمود محمد، ج 3، ص 458، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367ش.
[12]. برای آشنایی بیشتر با شخصیت حضرت فاطمه. ر. ک: «معنای "فاطمه"»، 3741؛ «زندگی‌نامه حضرت فاطمه زهرا(س)»، 103996.
